W dniu 2 lutego, albo też w piętnastym dniu tego miesiąca, zawsze czterdzieści dni po uroczystościach Bożego Narodzenia, obchodzimy święto Ofiarowania Jezusa Chrystusa w Świątyni.

 Sam obrzęd ofiarowania wykształcił się jako upamiętnienie wyjścia Izraelitów z Egiptu i stanowi tzw. prawo mojżeszowe. Poprzez Mojżesza Bóg wskazać miał, że każdy pierwszy owoc polny, pierwsze urodzone zwierzę i pierworodne dziecko płci męskiej ma być Jemu poświęcone. Ponieważ reguła ta nie zakładała dosłownej ofiary z ludzi, a raczej jej zakazywała, obowiązkiem rodziców pierworodnego syna było wykupienie go w obecności kapłana (niekoniecznie jednak w świątyni). Ojciec nowo narodzonego zobowiązany był złożyć kapłanowi opłatę pięciu syklów srebra. Ofiarą ubogich były dwie synogarlice lub po prostu dwa gołębie.

 Podłożem literackim i teologicznym ikonografii Ofiarowania Chrystusa (tożsama nazwa to Spotkanie Pańskie) jest relacja Ewangelisty Łukasza. Niewiele już do tej szczegółowej relacji wnoszą apokryfy (chociaż budzi ciekawość opisanie Symeona jako 120 letniego schorowanego starca, który w momencie pojawienia się Chrystusa w świątyni „powstał i skoczył ku niemu jak koziołek” – z Ewangelii Arabskiej Jana).

 Ofiarowanie Pańskie jest najstarszym świętem obchodzonym przez Chrześcijan. W Jerozolimie uroczystości obchodzono przykładnie, a najstarsze wzmianki dotyczą końca IV w. Z Jerozolimy święto rozpowszechniło się na kościół wschodni i całkiem szybko wprowadzono je i do kościała zachodniego, początkowo jako dzień św. Symeona. Od początku uzyskało na zachodzie charakter maryjny. Odbyła się podówczas wielka procesja do sanktuarium maryjnego w Rzymie – bazyliki Santa Maria Maggorie. O tym za chwilę.

 Chociaż w literaturze bizantyjskiej, hymnach i homiliach tego kręgu kulturowego Ofiarowanie Chrystusa staje się częstym tematem od V w., w ikonie sprzed epoki ikonoklazmu (VIII w.) przedstawienia o tej tematyce należą do rzadkości. W przedstawieniach ikonowych temat ten prezentowany jest jako teofania – akt objawienia. Główny bohater to – obok małego Jezusa i w ślad za Pismem – Symeon, który rozpoznaje w dzieciątku Zbawiciela. Symeon zastępuje miejsce kapłana przy ołtarzu i ukazany jest na podwyższeniu. Ołtarz stanowi centralne miejsce w kompozycji całej ikony. Ponieważ historycznie ceremoniał miał miejsce wewnątrz Świątyni Jerozolimskiej, dostrzegamy na ikonie elementy architektury, a ponad postaciami draperię w odcieniu czerwieni (bizantyjskie velum ). Na ołtarzu twórcy ikon umieszczali początkowo zwykle kielich, rzadziej księgę Pisma, potem również lichwiarz ze świecą. 

 Postać małego Jezusa to naturalnie centrum wydarzenia utrwalonego na desce, także teologicznie. Jego usytuowanie może być różne – w najstarszych przedstawieniach to Maryja trzyma w ramionach dziecko, podczas gdy Symeon wyciąga po nie swe ręce. Około XI w. decydowano się sytuować postać Jezusa raczej bezpośrednio w ramionach Symeona. Puste dłonie Maryi uniesione są niekiedy do jej policzka, co tożsame jest z tym, jak ukazywano ją w scenie Ukrzyżowania.

 Za każdym razem ukrytych jest w tej  świątecznej ikonie wiele znaczeń. Wyrzeczenie i ufność Maryi. Początek jej cierpień jako Matki Boga Ukrzyżowanego. Akceptacja woli Ojca, czy ludzki lęk przed śmiercią, kiedy to Jezus wyciąga ręce w kierunku Symeona lub odwrotnie – odwraca się od niego. Uosobiony w postaci Jezusa kres Starego i początek Nowego Przymierza. Spotkanie Boga-człowieka ze swoim Kościołem. Ofiara Chrystusa w kontekście paschalnym jak i eucharystycznym.

Ewangeliarz to zapewne symbol liturgii słowa, kielich – liturgii eucharystycznej tj.dwóch zasadniczych części mszy świętej, zarówno w obrządku wschodnim jak i zachodnim.

Jakkolwiek by nie odnieść się do samego zdarzenia i dalszego przebiegu wypadków, lichtarz ze świecą przypominać ma nam, że Ofiarowanie Pańskie jest dla Chrześcijan świętem faktycznie radosnym. Dla wierzących Chrystus Wcielony jest Światłością i Wybawieniem.

 Za postacią Maryi kanonicznie na ikonie przedstawia się osobę Józefa, przy boku Symeona zaś postać prorokini Anny. Ta najczęściej wznosi ręce w geście modlitwy lub podtrzymuje w dłoniach zwój pisma. Na nim umieszcza się tekst następujący: „to jest dziecko, które stworzyło niebo i ziemię”. Józef przybywa na miejsce z parą ptaków w dłoniach.

 W przedstawieniach bizantyjskich główne postaci ręce owinięte mają połami płaszcza na znak szacunku dla świętości. Symeon niekiedy występuje w stroju arcykapłana, co ma być w założeniu upodobnieniem go do postaci Zachariasza w scenie ofiarowania Maryi.

W ikonografii zachodniej oraz na obszarze gdzie ikona miesza się ze sztuka ludową temat Ofiarowania Chrystusa przedstawiano nie tyle z większa swobodą do tradycyjnego kanonu, ale i z większym audytorium. Można dojrzeć, także na ikonie dzisiaj prezentowanej, że naturalnie nadal obecny ołtarz tutaj malowany jest na kształt zasłoniętego czerwonym suknem stołu, podobnego temu, który widzimy w scenie Zwiastowania. W tej ludowej ikonie dostrzeżemy też kolejny charakterystyczny dla niej zabieg – czerwony baldachim zamienia się w na wpół teatralną kurtynę.

 Istnieją także w ikonografii zachodniej – chociaż rzadko – dosłowne przedstawienia Maryi z mieczem przenikającym jej ciało; w domyśle – duszę (np. ikona z Borysławki). To dosłowna ilustracja proroctwa Symeona: „A Twoją duszę miecz przeniknie, aby na jaw wyszły zamysły serc wielu” (Łk 2,35). Jednocześnie często ubierano Symeona w biskupią mitrę, co jest typowe dla wschodu. To swoiste połączenie sztuki wschodu i zachodu, szczególnie gdy dołożymy do tych elementów (od średniowiecza miecz to u nas atrybut Matki Bożej Bolesnej) jeszcze znajomą nam płonącą świecę, trzymaną przez kokoś z tłumu.

 Ponieważ na zachodzie powtarzano w ikonie także rozwiązania typowe dla baroku, skorzystano z czasem z pomysłu, by przedstawiać czy to Józefa, czy Maryję w pozie klęczącej – jest to typowy barokowy sposób pokazywania Maryi w scenie Zwiastowania.

Co ciekawe, ten kto malował ikonę, ale nie opanował dość dobrze informacji przekazanych w Piśmie, czasem błędnie utożsamiał Annę z matką Maryi i przez to umieszczał na ikonie i postać jej męża, Joachima. Istnieją więc i takie ikony, gdzie błąd ten powielano. Prorokini Anna nie tylko nie była rodzicielką Matki Bożej, ale i – według słów spisanych przez Łukasza – żyła w tamtym momencie w żałobie po zmarłym mężu.

Dawne zwyczaje i pozostałości dawnych wierzeń odnaleźć można w religijności ludowej. Obok świąt odnoszących się do wydarzeń z życia Jezusa Chrystusa, funkcjonują równolegle święta maryjne, bardziej lub mniej osadzone w naszej ludowości. Przezorni pierwsi misjonarze na terenach zamieszkiwanych przez Słowian prowadzili działalność ewangelizacyjną w odwołaniu do ówczesnej kultury ludowej. Taki sposób chrystianizowania miał działać lepiej, bo w założeniu nie aż tak inwazyjnie. To dawnym obrzędom ubranym w miejscowy klimat i kontekst kulturowy nadawano chrześcijańską interpretację i adaptowano do liturgii kościoła, nie odwrotnie.

W tym kontekście święto Ofiarowania Pańskiego celebrujemy jako uroczystości Matki Bożej Gromnicznej. Genezą tej uroczystości jest pogański ceremoniał ku czci Luperkusa – wilczego bóstwa, opiekuna pasterzy, chroniącego ich stada przed wilkami. Podczas świętowania tzw. luperkaliów kluczowe były nocne pochody w blasku płonących pochodni. Zastąpiono je w VI w. procesją gromniczną, najpierw w Rzymie, potem na coraz szerszych zachodnich terenach. Śpiewane podczas obchodów antyfony wskazywały za to na powiązania z tradycją wschodnią.

Na drugim z prezentowanych obrazów elementy religijne wydają się mieszać z magicznymi.

Jak każda ikona i ta ma w sobie to co niedopowiedziane, a czytamy z niej historię Maryi Panny, której przywilejem było sprowadzenie na świat niebiańskiego Światła (Syna). Blask niesionej przez nią gromnicznej świecy chroni nas i przychodzi z odsieczą. 

Na zdjęciach ikony wykonane w pracowni:

Spotkanie Pańskie/Ofiarowanie Chrystusa w Świątyni wg ikony z cerkwi św. Mikołaja w Kožanach, XVII w.,

Matka Boża Gromniczna wg pracy Jolanty Miklasz-Pyś, XX/XXI w.

Tekst na podstawie:

Janocha M., Ofiarowanie Chrystusa w ukraińskim i białoruskim malarstwie ikonowym, 2000;

Kupisiński Z., Święto Matki Boskiej Gromnicznej w religijności ludowej, 2005.

K.K.gr